ДАЛАНЖАРГАЛАН СУМЫН ТАНИЛЦУУЛГА

Даланжаргалан сум Ардын хувьсгалын ялалтын дараахан нутгийн захиргаадыг байгуулахад Хан Хэнтий аймгийн Оцол сансар уулын хошуунд харьяалагдаж байгаад 1924 онд БНМАУ-ын Бага хурлын тэргүүлэгчдийн V тогтоолоор “Даланжаргалан сум” нэртэйгээр Боржигон Цэцэн вангийн хошууны нутаг "Элдэв" хэмээх газарт байгуулагдсан юм. Сумын анхны даргаар Шар хэмээх Дашдэндэв сонгогдон ажиллажээ. 1931 онд Дорноговь аймгийг байгуулахад тус аймагт харьяалагдан 1957 онд одоогийн төвлөрч байгаа Цомог хэмээх газарт суурьшсан байна. Тус сум 404.5 мян.га газар нутагтай, нутгийнхаа баруун болон хойд талаараа Дундговь, Говьсүмбэр, Хэнтий аймгуудтай, бусад талаараа өөрийн аймгийн Айраг, Иххэт сумдтай хиллэн оршдог. Нийслэл Улаанбаатар хотоос 300 км, аймгийн төв Сайншанд сумаас 156 км-т төвлөрдөг.

Даланжаргалан сум нь засаг захиргааны анхан шатны Элдэв, Өнгөт, Бичигт, Цомог, Олон-Овоо гэсэн 5 нэгжтэй,  3007 хүн амтай, 963 өрхтэй, 215240 мян.толгой малтай, үүнээс тэргүүлж байгаа нь 112666 хоньтой, өмнөх оны үзүүлэлтээс мал сүрэг 4669 толгой буюу 0,9 хувиар өссөн. Эдийн засгийн голлох салбар нь мал аж ахуй, сүүлийн жилүүдэд уул уурхайн салбар цоо шинээр үүсэн хөгжиж байна. Сумын нутаг дэвсгэрээр Монгол орныг дамжин Ази Европ тивийг холбосон авто болон төмөр зам дайран өнгөрдөг төдийгүй, их хөлийн газар юм.

Сумын хэмжээнд нийт 27 аж ахуйн нэгж, төсвийн 5, төрийн бус 4 байгууллага, Агаарын довтолгооноос хамгаалах Зэвсэгт хүчний 281-р байгууламж, тогтмол үйл ажиллагаатай уул уурхайн компани 12 тус тус үйл ажиллагаа явуулж байна. 

Тус суманд ИТХ-ын ажлын алба, ЗДТГ, 300 гаруй сурагчидтай 9 жилийн болон бага сургууль, эрүүл мэндийн төв, 143 хүүхэдтэй “Номт ирээдүй” цэцэрлэг, соёлын төв, цагдаагийн хэсэг, Сүгмэл эм эргэлтийн сан, Зэвсэгт хүчний 281-р байгууламж зэрэг төрийн байгууллагууд, Боржгинтуяа хоршоо, Чандмана түрүү хоршоо, хувийн хэвшлийн Их жаргалан трейд, Говь оюу уул, Их голын говь, НИК, Чулуутдаваа, Дэлгэрэх-Уран-Эрдэнэ, Тэгшбаярлах, Даланчандмана, Мишээл арвижих, Налгархайрхан, Даланжаргалан оюу зэрэг ХХК-ууд, Эндвет ЗБН, Түмэнсүрэгмэндсайхан, АМАНА зэрэг ХХК-ууд хувийн мал эмнэлгүүд, Их Нартын БНГ-ын хамгаалалтын захиргаа, ХААН болон Төрийн банкууд, Ахмадын хороо, Эмэгтэйчүүдийн зөвлөл, Залуучуудын холбоо, ҮЭХолбоо, МАН-ын хороо, Ардчилсан намын хороо зэрэг ТББ-ууд, УБТЗ-ын харъяа Цомог, Олон-Овоо, Өлзийт зөрлөгүүд, Чулуун заводын үйлдвэр, МАК ХХК-ны “Элдэвийн нүүрсний уурхай”,  Хагас коксын үйлдвэр, Өндөр буянт, Гермесгахиур, МАК ХХК-уудын Цементийн үйлдвэрийн төслүүд, Кевин инвест ХХК-ны жонш баяжуулах үйлдвэр, нүүрс олборлож буй Чингэсийн хар алт, Штайнколе, Пауэрленд ХХК-ууд, төмрийн хүдэр олборлох МГМК ХХК, жонш олборлох Талст дөл, Тэнүүн байгаль ХХК зэрэг албан байгууллага, ААН-үүд, ХХК-ууд байнгын үйл ажиллагаа явуулж байна.

УУР АМЬСГАЛ

Даланжаргалан сум хүйтэн, хуурай урт өвөл, харьцангүй чийглэг богино зунтай эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай, 7 дугаар сард дулааны дундаж хэм 25 градус, 12 дугаар сард 21 градус хүрч хүйтрэх ба хүйтний хугацаа хоёр сар үргэлжилдэг, цаг уурын дорнодын мужид хамаардаг.

Урин дулааны улиралд +10 градусаас дээш хугацааны нийлбэр 200-2800 градус, ургамал өсч хөгжих үе 120-130 хоног байх ба ургамал ургалтын үед 120-170мм тунадас унадаг. Хур тунадасны жилийн дундаж 165 мм бөгөөд үүний 10 мм нь 11-3-р сард, 150 мм нь 4-10 дугаар саруудад унадаг бол хавартаа /4-5-р сар/ ширүүсдэг, шороон шуурга болохын өмнө нар хүрээлэн бүдгэрч тэнгэр улбар шар өнгөтэй болдог.

УРГАМАЛ, АМЬТАН

Нутаг орны байгалийн онцлогоос шалтгаалан манай суманд хөхтөн 35 зүйл, 124 зүйлийн шувуу, 7 зүйл хэвлээр явагчид амьдардаг. Олон зүйлийн шавж,аалз, аалз хэлбэртэн, мөн бусад сээр нуруугүйтний зүйлүүд манай суманд байдаг.
Ургамлын хувьд цөлөрхөг хээрийн бүлгэмдэл зонхилно. Шарилжны төрлийн ургамлууд түгээмэл тохиолддог ба үүнээс хамгийн элбэг болох агиас шаргал шарилж, олон зүйлийн цэцэгт ургамлаар баялаг.
Тухайлбал: Цахилдаг, сараана, гоо юлт, 2 наст гол гэсэр, сэдэргэнэ, хонгорзул, сөөгөн эмгэн шилбэ, имт гичгэнэ, хатны шар цэцэг, баглуур,өргөст бутаргана, үлтэн могон итээ, ногоон удвал, улаан бударгана зэрэг байдаг. Харин хуурайшилтай жилүүдэд өвслөг болон бутлаг ургамал нилээд тэсвэртэй ургадаг.

АМЬТНЫ АЙМАГ, ТҮҮНИЙ ХАМГААЛЛЫН ТАЛААР

Амьтны аймгаар нэн баялаг бөгөөд үслэг амьтдаас чоно, үнэг, хярс, мануул, туулай, өмхий хүрэн, дорго, тарвага, туурайтнаас цагайн зээр, хар сүүлт, дэлхийд нэн ховордож Улаан номонд бичигдсэн аргаль, янгир сүргээрээ нутагладаг.

ИХ НАРТЫН ХАДНЫ ТҮҮХ СОЁЛЫН ДУРСГАЛ

Дорноговь аймгийн Ддаланжаргалан, Айраг сумдын нутгийг дамнан орших Их нартын хад нь эрт үеэс  эдүгээг хүн тасралтгүй суурьшин амьдарч байсныг гэрчлэх түүхийн дурсгал ихтэй манай орны байгалийн үзэсгэлэнт газруудын нэг юм. Говь хээр хосолсон цөлөрхөг энэ хээрийн бүсэд хотгор, гүдгэртэй, нам дор болон хад чулуурхаг, элэгдэж эвдэрсэн хавцал, толгодорхог, уулархаг газрууд их байдаг.

Тус газрын түүх соёлын судалгаа 2002 онд Монгол, Америкийн хамтарсан экспедици гурван хадны оршуулга тоногдсон байгааг олж илрүүлэн тэмдэглэснээр эхэлсэн.  Их нартын хаданд 80 орчим дурсгалт газарт чулуун зэвсгийн олон арван бууц суурин, хүрэл зэвсгийн үеэс Монголын эзэнт гүрний үе хүртэлх булш оршуулга, хадны зураг, бичээс, сүм хийдийн туурь байгааг олж илрүүлэн баримтжуулалт хийж судалгааны эргэлтэд оруулсан. Хайгуул судалгааны явцад илэрч олдсон дурсгалуудыг төрөл зүйлээр нь ангилан ялгавал:

1. Чулуун зэвсгийн үе
2. Хүрэл зэвсгийн үе
3. Хүннүгийн үе
4. Монголын эзэнт гүрний үе
5. Сүм хийдийн дурсгал хэмээн ангилан ялгаж болно.

ХҮҮХДИЙН ОВОО

Чойрын богд уулын баруун хойно Мухарын амны харалдаа Хүүхдийн овоо гэж хэсэг цайвар чулуу бий. Одоо тэр чулуу  хадаг яндар болсон хүний гараар бүтсэн чулуугаар дугуйлж өрсөн хэн  боловч анзаарахаар газар болжээ. Энэхүү овоо нь эрт дээр үеэс Хүүхдийн овоо гэж Боржигин хошуунд шүтэгдсээр ирсэн бөгөөд овооны тахилга болгож хүүхдүүд уралдуулж  хувь хишиг өгдөг байжээ. Одоо бол хүмүүс чулуун тоглоомын гэр дугуйлж шүтсээр байна. Энэ нь хүүхдүүдэд болон түүний дотроос айлын ганц хүүд маш сайн гэж хэлэлцдэг. Мөн Цагаан дарь эх болон Давгасүндэл бурхантай дүйцэх шүтээн гэж хүндлэн шинээр гэр бүл бологсод очиж сүсэглэдэг болжээ. Зүүн чойрын хийдэд шавилан сууж байсан Дундговь аймгийн Баянжаргалан сумын харьяат Довдонгуай хуучлан ярихдаа: Сансар хайрхан, Чойрын богд ууланд гарч хүндэтгэл үзүүлэхээс өмнө эхэлж хүүхдийн овоонд мөргөж хүндэтгэл үзүүлэх ёстой юм шүү гэж яриад учир нь Хүүхдийн овоо бол дээрх хайрхануудын  эхлэл буюу эх уул юм.

ХАЛЗАН УУЛЫН РАШААН СУВИЛЛЫН ГАЗАР

Халзан уулын амралт сувиллын газар нь Улаанбаатар хотоос төмөр замын 22 дугаар зөрлөгөөс 40 гаруй км зайд эрт галавын хүрмэн чулуу, хайлмал царцдаас тогтсон хад асга, өнгөт чулуу бухий холбоо хоёр өндөрлөг байдаг. Холдоо бараатай говийн намхан уулын нэр нь Халзан-уул. Уулын баруун сугаас дэлхийд ховор рашаан булаг оргилон гардаг. Булаг зүтгэн зүтгэн жирэлзсээр элсэнд шургаж шавар намаг үүсгээд наранд хатаж оргүй болно. Цааш говийн их тал, хүрэн хөндий үргэлжлэх бөгөөд бороотой жил томоос том нуур тогтдог бол хур чийг багатайд шавар марз төдий болно.1960, 1970-аад онд Чойрт төвлөрөн манай тал хээрт геологийн тандалт судалгаа хийж байсан Оросын гиологичид анхлан энд өрөмдлөг хийсэн аж. Нэгэн өрмийн цооногоос шүлтлэг исгэлэн ус оргин гарчээ. Тэд мэдээж дээж авч шинжилгээнд явуулжээ. Төмөр, зэс, магни, хүхэр, цахиур зэрэг эрдэс бодис агуулсан рашаан ус болох нь тогтоогдож анх үйл ажиллагаа 1989 он амралтын сувилалын газар болон байгууллагдсан түүхтэй. Рашаан нь нө­хөн сэргээх, физик эмчилгээ, бариа засал зэрэг үйлчилгээ үзүүлж эмчилгээ нь дотор эрхтэн, хоол боловсруулах эрхтний үйл ажиллагаанд тустай бөгөөд цусанд дахь сахарын  хэмжээг маш сайн бууруулдагаараа Монгол услад төдийгүй дэлхийд тэргүүлдэг рашаан Халзан уулын рашаан сувилал нь тал хээр говийн бүсийн заагт Ноён-уул, Хатан-уул, Гүнж-уул, Шар хад зэрэг толгодуудын дунд  Их нартын хаднаас 10 км зайд оршдог. Зуны улиралд үйл ажиллагаа явуулдаг  бөгөөд монгол орны өнцөг булан бүрээс ирж амралт сувилалын газарт эмчилгээ  сувилгаа хийлгэхээр ирдэг амрагч  ихтэй их хөлийн газар билээ.