БИЧИГТ БАГ
Дорноговь аймгийн Даланжаргалан сумын “Бичигт” баг нь хуучин Дорноговь аймгийн Их жаргалан сумын Бичигт баг нэртэйгээр 1930 онд байгуулагдсан бөгөөд Их эрээн сум 1952 онд тарахад ихэнх айл өрхүүд нь шилжин ирж тус багийн хүн амд бүртгүүлэх үед Ц.Цогбадрах гэдэг хүн багийн даргаар ажиллаж байсан байна. 1957 оны намар Лениний зам нэгдэл байгуулагдан О.Сумъяа даргаар нь ажиллаж байсан. Түүнээс хойш Н.Балчин, Л.Равжаа, М.Гэндэнжамц, О.Сумъяа, Я.Батбилэг нар ажиллаж байсан юм. 1959 онд нэгдэлжих хөдөлгөөн ялж Даланжаргалан сумын Хөдөлмөр бригадтай нийлэн бригадын зохион байгуулалтанд орсон. Бригад болоход бригадын дарга нь багийн даргын үүргийг давхар гүйцэтгэдэг болсон байна. Одоо Даланжаргалан сумын нутгаар дайран өнгөрөх төмөр замын баруун талд байршилтай урд талаараа өөрийн аймгийн Айраг сум, баруун талаараа Дундговь аймгийн Өндөршил, баруун хойд талаараа Баянжаргалан, хойд талаараа Говьсүмбэр аймгийн Шивээговь сумттай хиллэдэг. Багийн төв нь сумаасаа баруун хойш 30 км зайд Билүүт гэдэг газар байралдаг.
Анх 1959 онд Их Нартын хадны Бичигтийн усны зүүн талд байгуулагдан төвлөрч байгаад 1998 онд одоогийн байгаа газар буюу “Билүүт”-д нүүлгэн шилжүүлж ирсэн. Бичигт багийн баг, бригадын даргаар Д.Айлтгүй, Х.Балдан, Г.Гэлэгшарав, Х.Доржпалам, Г.Тогтожаргал, Т.Гантөмөр, Г.Гэлэгмолом, Ц.Оргодол, Сосорбурам, Овообат, П.Лхасүрэн, В.Зоригоо, Д.Нямсамбуу, А.Хүрэлухна, А.Батмөнх, С.Баасандорж, нар ажиллаж байлаа. Тоо бүртгэгчээр Х.Намсрайжав, Х.Доржпалам, Х.Дэлэгсүрэн, Ц.Арвай, Г.Цогюүрэн, Г.Мэндсайхан нар ажиллаж байсан юм. Агентаар Д.Батсүх, Х.Даш, Д.Таня, М.Айлтгүй, Х.Мөнхөө, Т.Түвдэн, Б.Нацагдорж, Ө.Дэлгэрсайхан, Л.Биндэрхуяг, Х.Даваанүрэн нар ажиллаж байсан. Сумын ИТХ-д төлөөлөгчөөр Д.Нямсамбуу, Х.Бямбажав, Ц.Оргодол, А.Батмөнх, А.Оюунаа, Р.Түмэндэмбэрэл, Г.Мэндсайхан, Ц.Уламбаяр, Э.Чулуунбаатар, Г.Мэндсайхан, А.Пүрэвсүрэн, Б.Дашням нар сонгогдон ард түмний төлөөлөл болон ажиллаж байлаа. Одоо сумын ИТХ-д Э.Чулуунзүрх, Б.Эрдэнэдалай, А.Пүрэвсүрэн нар сонгогдон ажиллаж байна. Хүний эмчээр Б.Хоовон, Д.Цэвэгмэд, Чулуунцэцэг, У.Нарантуяа, Сайхантөгс, Б.Чимэдцогзол, Алдармаа нар ажиллаж байсан байна. Одоо хүний эмчээр Ө.Амаржаргал ажиллаж байна. Малын эмчээр Т.Гантөмөр, Рагчаа, Н.Сампилноров, Дүүжий, Д.Ундрах, Д.Загдпүрэв, Казанбек, Мөнхбаяр, Майхант, Сугир, Хунгэрэл нар ажиллаж байсан. Одоо малын эмчээр Р.Түмэндэмбэрэл ажиллаж байгаа. 2016 оноос хойш багийн даргаар А.Пүрэвсүрэн, БИНХ-ын даргаар Б.Эрдэнэбат нар ажиллаж байна. Бичигт баг нь 184,8 мянган га нутаг дэвсгэртэй.
Хөдөөгийн малчид 100% сэргээгдэх эрчим хүчээр хангагдсан. “БИЧИГТ,, багийн нутаг дэвсгэрт Монгол улсын ТХГН-ийн байгалийн нөөц газар ИХ НАРТ-ын хад бүхлээрээ хамаарагддаг. Хайлуур жонш төмрийн хүдэр, алт, вольфром, гөлтгөнө, шилний түүхий эд өөхөн цагаан чулууны орд газар, илрэлүүд элбэгтэй. Дэлхийд ховордсон аргаль угалз, янгир ямаа, нөмрөг тас, хар сүүлт зэрэг ан амьтан, жигүүртэн шувуудтай, Монголдоо төдийгүй дэлхийд гайхагдах “ХАЛЗАН УУЛ,,-ын рашаан оршдог. Улаан хадын булаг, Бургасны амны булаг, Хараатын ам, Харангадын ам, Сэнжит хад, Арслан хад, Мөнгөт хад, Тэмээн хад, Нүдний рашаан, Хөндлөнгийн өрх, зэрэг байгалийн үзэсгэлэнт газруудтай. Даланжаргаланчуудын тахиж шүтдэг Их хонгорын уул, Сүмбэр хайрхан зэрэг газар нь Бичигт багийн нутагт сүндэрлэн байдаг.
Багийн хамт олны дундаас ахмад дайчин байлдааны гавьяаны улаан тугийн одонт Донойн Айлтгүй, Жамьянгийн Олз, ахмад дайчин Уушийн Дамбагаваа, алтан гадас одонт Очирын Сумьяа. Аймгийн аврага малчин Мянганы Айлтгүй, Уушийн Дамбагаваа, Гончигдоржийн Бямба, Сумъяагийн Энхбат, аймгийн аврага адуучин Прянлайн Мижид. Аймгийн алдарт уяачаар Жамбалшаравын Төмөртогоо, Манцуйтын Эрдэнэцогт. МУЗ-н нигүүсэл мядалиар Сумъяагын Энхбат, Гэндэнжамцын Мэндсайхан. МХЗЭ-ийн ТХ-ны “Тэргүүний залуу малчин” Алтан мядалиар Айлтгүйн Амаржаргал, Түвдэндаржаагийн Жавзмаа, ҮХААЯ-ны хүндэт жуух бичгээр малын эмч Рэгзэнгийн Түмэндэмбэрэл. МЗХ-ны “Тэргүүний малчин” залуу Алтан мядалиар Гэндэнжамцын Мэндсайхан, Эрдэнэцогтын Чулуунзүрх, Бямбын Эрдэнэжаргал, Бямбын Эрдэнэдалай. Малчны алдар мядалиар Түмэндэмбэрэлийн Дархижав. Сумын аврага малчин Жамъянданзан, Бүргэд, Борын Жамба, Шаравын Баасандорж, Айлтгүйн Лхагвадэлгэр, Айлтгүйн Амаржаргал. Тэргүүний хоршоологчоор Цагаанөвгөний Оргодол, Нинжваанчигийн Дүгэрсүрэн, Тогтохжаргалын Ариунаа, Айлтгүйн Лхагвадэлгэр Хомоонүрэнгийн Бямбажав. Сумын заан Оюунцэцэгийн Амгаланбямба. Сумын сайн малчин Бямбын Эрдэнэдалай,Бямбын Эрдэнэжаргал, Мянганы Гэрэл, Манцуйтын Эрдэнэцогт, Гэлэгшаравын Волоож, Гүнжзамын Баасандорж, Цоожийн Уламбаяр, Батсуурийн Сумъяадорж, Эсэрваанийн Эрдэнэбаатар, Гэндэнжамцын Мэндсайхан, Бямбын Эрдэнэбат, Доржбалын Нэргүй, Нямсамбуугийн Түдэвням, Цэрэнпилийн Идэр, Айлтгүйн Будхүү, Эрдэнэцогтын Чулуунбаяр, 1000-т малчин Гончигдоржийн Бямба, Батсуурийн Сумъадорж, Цэрэнпилийн Идэр, Рэгзэнгийн Мянганбаяр, Бямбын Эрдэнэжаргал, Эсэрваанийн Эрдэнэбаатар, Бямбын Эрдэнэдалай, гурван удаагийн 1000-т малчин Эрдэнэцогт овогтой Чулуунбаяр нар төрөн гарсан нь бид бүхний үе үеийн бахархал болж байдаг хамт олноо хошуучлан ажиллаж байдаг хөдөлмөрийн олон сайчуудтай баг билээ.2016 онд аймгийн аварга малчинаар Б.Эрдэнэдалай, сумын сайн малчинаар Н.Нүржигдаваа, Э.Батпүрэв нар, мянгат малчинаар Н.Түдэвням, Э.Чулуунзүрх нар шинээр төрөн гарсан. 2017 онд Улсын аварга малчинаар Гончигдорж овогтой Бямба, Аймгийн аварга малчинаар Бямба овогтой Эрдэнэжаргал нар, 1000-т малчинаар Дэмбэрэл овогтой Оюунсүрэн шинээр төрөн гарсан. 2018 онд шинэ мянгат малчинаар Бадамгаравын Нэргүй төрөн гарсан. 2019 онд шинээр Баатарын Ганбаатар, Бямбын эрдэнэбат, Бямбын Эрдэнэболд нар төрөн гарсан. Цэрэнпил овогтой Идэр Аймгийн аварга малчин, Ачлалт овогтой Батболд, Мөнхтогоо овогтой Энхтүмэн нар сумын сайн малчин, Эрдэнэцогтын Чулуунзүрх Аймгийн алдарт уяачаар тус тус шагнагдсан. 2020 онд аймгийн хошой аварга малчинаар Б.Эрдэнэдалай, сумын сайн малчинаар Б.Бат-Очир, Р.Мянганбаяр нар шагнагдсан. Мөн Б.Бат-Очир, Э.Оюунханд, Д.Ганбаатар, Э.Батпүрэв, Э.Батсуурь, Т.Дархижав нар шинээр 1000-т малчин болсон. 2021 онд Алтан төлийн эзнээр Б.Эрдэнэдалай, аймгийн аварга малчинаар Ц.Идэр, Б.:Эрдэнэбат нар, сумын аварга малчинаар О.Төмөрчөдөр, А.Наранболд нар шагнагдсан. 2022 онд Сумын аварга малчинаар Ц.Нямшарав шагнагдсан үзүүлэлттэй байна.
БИЧИГТ БАГИЙН ДОМОГ ТҮҮХЭНД ОРСОН ГАЗАР НУТАГ, ХҮМҮҮС:
Бичигт багийн нутагт байдаг Даланжаргаланчууд, Айраг сумын иргэдийн тахиж шүтэж ирсэн Их хонгорын уулын энгэрт боржигон хошууны 7 ноёны булш байдаг учраас нутгийн иргэд шүтдэг болсон түүхтэй гэж Мөрийн Гэндэнжамц ярьдаг байлаа.
Их нартын хаданд сүндэрлэн байдаг нутгийн иргэдийн тахиж шүтдэг Сүмбэр хайрханыг их мэдэрэмжтэй уул гэж ярилцдаг.Сүмбэр хайрхан, Хадан хошууны Цагаан өндөр, Могойн цагаан өндөр 3-ыг эгч дүү 3 гүнж уул гэж нутгийн дээдчүүл ярьдаг.Дээр үед Банзрагч гэдэг хүн цэрэгт явуулахгүй авч үлдэж тус болно уу гэж залбирч сүсэглээд уулан дээрээс буун хөтөлгөө морьтой давхиж байгаад хөтөлгөө морь нь бүдэрч унахад долоовор хуруу нь цулбуурандаа орооцолдон хуруугаа тасдаж байсан удаатай сүүлд нь тэр хүнийг 9 хуруу хүрэн халтар Банзрагч гэх болсон гэж Донойн Айлтгүй гэдэг өвгөн хуучилдаг байлаа. Одоо нутгийн иргэд өрх гэрээрээ даан тахиж байгаад сүүлийн үед ах дүүс, бүлэг нөхөрлөлөөрөө нийлэн тахиж байгаа нутгийн иргэдийн хайрлан хамгаалж байдаг нутгийн шүтээн уул юм.
Зүүн хөндлөнгийн дээр байдаг хоорондоо 50-100-гаад метрийн зайтай байдаг 3 жижигхэн нүхнээс өвлийн хүйтэнд уур савсан гарч байдгыг нутгийн иргэд дээр үеэс могойн ичээ гэж ярилцдаг байсан юм. Он цагийн элэгдэл, урсгалаар нэг нүхний нь ам томорон томорсоор хүн багтах дайны том болсон юм. 2013 оны намар судалгаа шинжилгээний ажилтангууд орж үзэн олон могой ичсэнийг нь үзэж баримтжуулан ТВ-ээр нэвтрүүлсэн. Уг нүх нь дээрээсээ 6 м дайны газар нарийхан ангал яваад гэрийн хэмжээний шахуу зайтай зээл нүх байдаг түүнээсээ цааш салаалсан 3 жижиг хавцал нүхтэй. Одоо судалгаа шинжилгээний ажил явагдаж байна.
Бичигтийн төвөөс баруун тийш 16 км байралдаг Мөнгөт хад гэж хадан дээрээс их хэмжээний мөнгөн зоос, ембүү болон үнэт зүйлс олдож байсан гэж нутгийн хөгшчүүл ярьдаг байсан.
Бичигтээс баруун тийш 26 кмт байх хорин хонины хонгио гэх бяцхан агуйнд дээр үеийн сайн эр эрчүүл дотор нь амьдардаг байсан гэлцдэг. Дотор талдаа орны хэмжээний том чулуутай тэрэн дээр нь нутгийн хүүхдүүд хонь хариулж явахдаа унтахад жаахан доошоо гулсаад байдаг юм гэж ярилцдаг.
Тус багт Бошгийн Гомбо гэж их мөрч гярхай хүн байсан тэр хүн чоно хаана төрөх, хаагуур явахыг андахгүй мэддэг чононд хавх тавиж барихдаа гаргууд сайн хүн байсан. Тэр хүнийг Волоож гуай хүүхэд залуу байхдаа их дагаж явдаг байсны тулд ажигч гярхай байдлаас суралцан үлдсэн байна. Волоож гуай нь өөрийн үхрээсээ 4 гунаа Сүйжийн цагаан өндөр гэдэг хад бартаа ихтэй газраас хулгайд алдан тэр их хад асган дундуур мөрдөн явж Шивээ говь сумын урдаас айлын хороонд хийгээд гэдэс доторыг нь булсан байхыг олсон мөрч хүн. Волоож гуай нь одоо 69 настай гэхэд нүдний хараа хурц сайн энэ хавьдаа мөрч, анч байдлаараа үлгэр дуурайл болж байгаа ахмад анчин хүн билээ.
Дундговь аймгийн Баянжаргалан сумын нутаг Өлзийтийн шар ханангийн агуйд Даваа мөр гэдэг хүн өглөө үүрээр ороод уурганыхаа үзүүрээр тэмтчин явсаар дээр нь нэгэн гэгээ гарахад уурганыхаа үзүүрийг гаргаж орхиод гарч ирэхэд бороо ороод Халзангийн баруун говь дүүрэн устай болсон байсан гэж ярьдаг. Хойтон хавар нь Их нартын хадны Түгнүүдийн хаданд уурганых нь үзүүр цугуйсан байсныг өөрөө олсон гэж ярьдаг. Өлзийтийн шар ханан, түгнүүдийн хад хоёрын хоорондын зай хоорондоо 20-иод км газар юм. Даваамөрийг Их нартын хадны хүн гарч чадахааргүй хадан дээр овоолого, босголгоо босгосон гэж Ярилцдаг. Даваамөр нь их адтай сэргэлэн хүн байсан гэдэг. Жишээ нь: Айлын гадаа очоод нохой хорь гэхэд айлын эзэгтэй гараад нохой хориход байхгүй байдаг эргээд ороод ирэхэд гэрт нь байж байдаг байсан байна.
